اسرار کاوش

در دنیای کهن و پیش از بوجود آمدن سکه داد و ستد مردم به شیوه مبادله کالا صورت می گرفته و پایه مقیاس و میزان مبادله کالا چهارپایان بوده اند ، بر روی نقاشی ها و سنگ نوشته های قدیم صحنه های از داد و ستد که بوسیله جابه جایی صورت می گرفته است مشاهده می شود. در دوران پیدایش فلزات تمدن بشر نیز تکامل خود را طی نمود و بشر از فلزات مختلف مانند مس ، برنز ، طلا و نقره اشیایی به اشکال مختلف مانند حلقه و استوانه یا چهارگوش و یا بصورت تبر و کارد تهیه نمود و وسیله جابه جایی برای داد و ستد قرار گرفت ، برای مثال در چین فلزی بشکل کارد یا میله های باریک یا حلقه ساخته می شده است.

این تصویر متعلق به 650 سال پیش از میلاد مسیح میباشد

در سال 1889 میلادی در کاوش های دمرگان Domorgan در ارمنستان تعدادی از این حلقه ها بدست آمد. در کاوشهای موهنجودارو Mohenjo-Daro در پاکستان میله هایی از جنس مس کشف گردید که متعلق به 3000 سال پ.م. می باشد. که میتوان آنها را قدیمیترین وسیله مبادله تا قبل از اختراع سکه دانست. در حفاریهای شوش نیز حلقه ها و میله هایی از جنس نقره متعلق به 2000 سال پیش از میلاد بدست آمده است. در خرابه های شهرهای آشور شمش های طلا و نقره که متعلق به 2500 تا 1200 پ.م. است کشف گردیده که علاماتی بر روی آنها مشاهده می شود که حاکی از اولین قدم انسان جهت ابداع سکه می باشد. در مورد پیدایش سکه روایات تاریخی مختلف است. به گفته هردودت مورخ یونانی اولین انسانهایی که به ضرب سکه اقدام نمودند لیدیها بودند. با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و شهرت این قوم بخصوص وجود ذرات طلا در شنهای رود پاکتول Puctole که از سارد پایتخت لیدی عبور می کرد. مردم این سرزمین را متوجه تجارت و بخصوص ساختن سکه انداخت و بدین ترتیب وضع جدیدی در ادوار اقتصادی و تجارتی آن روزگار ابداع گردید. قدیمیترین سکه های لیدی بشکل قطعه پهن نامنظمی است از مخلوط نقره و طلا (آلکتروم) که در روی آن شیارهایی موازی و پشت سکه چند فرورفتگی حک شده است و گاهی در بعضی از این فرورفتگی ها نقش حیوانی شبیه روباه به چشم می خورد زیرا روباه در لیدی مورد پرستش اهالی بوده است. در دوره کروزوس شاه لیدی سکه هایی معروف به کروزئید بوجود آمد که میتوان آنرا نخستین سکه حقیقی جهان دانست. کروزوئید (كروزسی) پادشاه لیدی دو نوع سكه طلا و یک نوع سكه نقره رواج داد . نوع اول طلای خالص : استاتر 17/8 گرم ـ نیم استاتر 08/4 گرم ـ استاتر 72/2 گرم ـ استاتر 36/1 گرم ـ 68/0 گرم ـ سكه های نقره : استاتر 89/10 گرم ـ نیم استاتر : 44/5 گرم ـ استاتر ( ترتیه ) : 63/3 گرم ـ استاتر ( هكته ) : 81/1 گرم ـ استاتر ( همی هكته ) : 90/0 گرم . بدین ترتیب یك استاتر نقره ده گرم و هشتاد و نه صدم گرم وزن داشت و ده سكه نقره به وزن 90/108 گرم با یك استاتر طلا به وزن 17/8 گرم مبادله می شد . در روی سکه نقش شیر و گاو در حال حمله به یکدیگر و در پشت سکه چند مربع فرو رفته می باشد.

نخستین سکه جهان از جنس آلکتروم (طلا و نقره) در کشور لیدی ضرب شد

پس از سکه های لیدی در اژین Egine که یکی از جزایر یونانی کنار دریای اژه است و مکتب حجاری آن نیز معروف است سکه های بسیار زیبایی با نقش لاک پشت دریایی که مظهر آرتمیس Artemis الهه اندیشه در یونان بوده است ، در ضرابخانه ای که در این شهر دایر گردیده بود ضرب می شد. سپس در شهرهای مختلف ساحلی کنار دریای اژه مثل میله Milet و افز Ephose سکه هایی ضرب شده بود که بر روی آنها نقش حیواناتی مثل شیر، گاو، گوزن و خوک دریایی که هر کدام علامت شهر یا مظهر خدایان محلی هستند و از نظر هنری در حد بسیار بآلایی قرار دارند ، نمونه های بسیار با ارزش از آنها که از تخت جمشید بدست آمده است در این مجموعه وجود دارد. در روی سکه های شهرهای ممالک یونانی و آسیای صغیر که در تصرف ایران بودند اغلب نقش خدایان افسانه ای بود. این نقوش متنوع کمک بزرگی به روشن شدن مذاهب دنیاى قدیم کرده است . مثلاً در روى سکه هاى اژین نقش لاک پشت که مظهر آرتمیس دختر ژوپیتر است و بر روى سکه هاى آتن در یک طرف تصویر آتنا آلهه یونانی اندیشه ، دختر زئوس و در طرف دیگر نقش جغد که مظهر اوست می باشد. در سکه هاى ایونى بیشتر تأثیر خدایان مشرق زمین به چشم مى خورد و اغلب بر روى سکه ها نقوش حیوانات بالدار مثل ابوالهول (که معرف مذهب مصرى است) و گاومیش بالدار و بر روى سکه هاى شهرهاى فینیقیه نقش رب النوع داگون که صورت انسان و بدن ماهی دارد و یا ملکار یکی دیگر از خدایان، دیده میشود. بر روى سکه هاى صور نقش ماهی بر روى امواج آب دریا و نقش خداى فینیقى (ملکار) بر پشت سکه نقش بسته است.

   نقش لاک پشت که مظهر آرتميس دختر ژوپيتر است از نخستین سکه های یونان میباشد که در شهر اژین ضرب شده است

 تصوير آتنا آلهه يوناني که روی سکه های آن زمان ضرب میشده 

در سال 546 پ.م کوروش بنیانگذار هخامنشی کشور لیدی را تسخیر نمود و اکثر مناطق یونانى نشین را زیر سلطة خود در آورد ، بجز کشور لیدى به نواحى تصرف شده که در آنها ضرب سکه رایج بود اجازه داد که مثل قبل به ضرب سکه هاى محلى ادامه دهند و تنها ضرب سکه هاى کروزوئید (كروزسی) را متوقف نمود. کوروش هخامنشی ( 550-530 پ.م ) با اینکه متوجه لزوم سکه و تأسیس ضرابخانه شده بود ولى مرگ به او این فرصت را نداد. لذا داریوش هخامنشی (522-486 پ .م ) اولین کسی بود که در ایران بضرب سکه اقدام نمود. وى سکه هاى طلا و نقره بنام هاى (دریک Daric و شکل یا سیگلوی Siglos) به ترتیب به وزن 41/8 گرم و 6/5 گرم ضرب نمود. بر روى سکه تصویر شاه هخامنشی به شکل کماندار پارسی دیده می شود که به علامت نیایش خداى بزرگ اهورمزدا ، زانوزده و کمانى را در حال کشیدن زه و در دست دیگر نیزه اى دارد. در پشت سکه نیز چند فرورفتگی مشاهده می شود . همچنین سکه اى از داریوش سوم بدست آمده است که بجاى نیزه خنجرى را بدست گرفته است . سکه هاى نخستین هخامنشی بنام سکه هاى شاهی معروف بوده است. قدرت مالى هخامنشیان بسیار زیاد بوده بطوریکه مزد هر سرباز خارجی که براى ارتش ایران کار میکرده است یک سکه طلا (دریک ) در ماه بوده است. در سراسر ایران هخامنشی ضرابخانه هاى سلطتنى بنابر آنچه که احتیاج بود سکه ضرب می کردند ولى در مواقع لزوم بروز جنگ فرمانروایان یا ساتراپ هاى محلى که اطراف پادشاه مامور تشکیل و تدارک سازوبرگ و جنگ افزار بودند سهم بیشتری براى ضرب سکه از خزانه سلطتنی دریافت می کردند از ساتراپ هاى هخامنشی که در تاریخ ایران نام آنها برده شده است مانند داتام- پاره و فرناباد که مدتها فرمانروایى کیلیکیه و سوریه و بابل را داشتند سکه هاى با ارزشى در مجموعه موزه ملى موجود می باشد.

سکه سیمین سیگلوی از نخستین سکه های ضرب شده در ایران بوده است که در زمان داریوش بزرگ و سایر پادشاهان هخامنشی رواج داشته است

سکه زرین دریک از نخستین سکه های ضرب شده درایران بوده است که در زمان داریوش بزرگ و سایر پادشاهان هخامنشی رواج داشته است

از انواع دیگر سکه هاى هخامنشی، سکه هاى پادشاهان و ساتراپ های تابع مانند شاهان قبرس و فینیقیه و امرای کاری ، لیسى و آراد می باشند که مدتها زیر نظر دولت هخامنشی در آمدند و استقلال داخلی پیدا کرده و سکه ضرب نمودند. از سکه هاى بسیار جالب سکه هاى صیدا را میتوان نام برد. در یک طرف این سکه نقره نقش کشتی جنگی و در طرف دیگر نقش اردشیر سوم هخامنشی را سوار بر گردونه اى بسیار زیبا میبینیم (358-326 پ.م ). بر سکه نقره دیگرى نقش اردشیر دوم کمان بدست ایستاده و در پشت سکه نقش کشتى جنگی با بادبان نقر شده است (744-358 پ.م ) که با مشاهده این سکه میتوان به تاریخ دریانوردی ایران در دوره هخامنشی و وضع کشتی هاى جنگی و اهمیت آنها پی برد.

سکه صیدا ضرب شده در زمان اردشیر سوم هخامنشی

سکه های اسکندر به واسطه تنوع نقش و زیبایی بسیار جالب است . برخی از آنها را که بی شک هنرمندی توانا و زبردست تهیه کرده است، جزو شاهکار هاى هنرى میباشد. درباره سکه هاى اسکندر و تصاویر وى بر روى آنها نظریات مختلفی وجود دارد. عده اى نقش این سکه را تصویر خود اسکندر می دانند که به صورت یکی از خدایان جلوه گر شده است و بعضى دیگر آنرا تصویر خیالى یکی از خدایان میدانند ، زیرا تصاویر اسکندر بر روى سکه ها یکسان نیست ، ولى آنچه بیشتر مورد نظر است اینست که سکه هاى اولیه بخصوص سکه هاى طلا که داراى نقش کلاه خود است و در یونان و مقدونیه ضرب شده مربوط به خود اسکندر و از نظر هنری بسیار جالب است و تصویر حقیقی او بوده است. تصویر سکه هاى اسکندر اکثرا بدین ترتیب است که نقش نیم تنه او بشکل هرکول ، مظهر قدرت و توانایى و یکی از قهرمانان افسانه هاى قدیم یونان می باشد که کلاهى از پوست شیر بسرکشیده و در پشت سکه خداى بزرگ یونان (زئوس) بر روى تخت نشسته و عصای قدرت را بدست گرفته و نام اسکندر بخط یونانى کنار آن نوشته شده است. در حفاری سال هاى 1341 و 1342 هیئت مشترک ایران و انگلیس در پاسارگاد ، تعدادى از سکه هاى اسکندرو سلوکوس اول بدست آمده است که ازنظرنقش بسیار جالب است این سکه ها ضرب شهرهاى شوش، بابل، اکباتان کاپادوکیه و آرارات در مجموعه موزه ملى ایران باستان موجود است.

روی سکه تصویر اسکندر مقدونی و پشت سکه تصویر خداى بزرگ يونان (زئوس)

از سکه هاى شاهان باختر (250 پ.م ) که بر ایالات شرقی حکومت میکردند نمونه هاى جالبی وجود دارد که هر یک نشان دهنده وضع اجتماعی ، اقتصادی ، تاریخ ، هنر و فرهنگ آن سرزمین است .سکه هاى اشکانی مدارک با ارزشی میباشند که نه تنها وضع اقتصادی آن دوره را معرفی میکند بلکه تاریخ 500 سال شاهنشاهی بزرگ ایران را از جهات مختلف بررسی میکند. در دوره اشکانیان داد و ستد بوسیله سکه هاى نقره ، مس و برنز انجام می پذیرفت و سکه طلا تا بحال از آنها دیده نشده است . شاهان اشکانی به آرایش مو و ریش توجه خاصی داشتند و از روى نقوش سکه ها میتوان به طرز آرایش آنها پی برد ، برگردن تمام آنها گردنبند مروارید از یک تا 4 ردیف آویخته شده است .پادشاهانی که دوران سلطنت آنها طولانی بوده است به خوبی تغییراتی که براثرگذشت زمان در چهره آنها پدیدار شده است را میتوان مشاهده نمود. بر روى سکه ها تصویر نیم من یا تمام رخ شاه به طرز دقیقی حکى شده است و بر پشت سکه ها معمولا نقش ارشک موسس این سلسله نشسته بر روى سکویى قرار دارد که کمان بدست گرفته است و این بپاس احترامی است که آنها نسبت به موسس خاندان خود ابراز میداشته اند. بر پشت سکه هاى درهمی ، شاه بر تخت نشسته و فرشته بالداری حلقه سلطنت را به او میدهد اوایل نوشته روى سکه ها به خط یونانى و شهرت شاهان را دربردارد ولی از زمان سلطنت بلاش اول (51-78 م) (خط آرامی) و پهلوی اشکانی بر روى سکه ها بکار می رفت . انواع تاج هاى این دوره ، بعضى بسیار ساده و بعضى مثل تاج ملکه مورا همسر فرهاد چهارم بسیار مجلل و جواهر نشان بوده است .در سکه هاى پارتی علامات اختصاری که معرف ضرابخانه شهر است در پشت سکه قرار دارد. چنانچه از روى سکه ها بر می آید شهرهایى که داراى ضرابخانه بوده اند شامل: نیسا ، دارا (در ناحیه دره گز کنونی)، صد دروازه (نزد یک دامغان ) تمبراکس (ساری) ، سیرینک (نزدیک ساری)، هگمتانه (همدان)، شوش سلوکیه، رکا(رى)، مرو، تیسفون ، هرات ، کنگاور، نهاوند و غیره می باشند. در دوره سلوکى منطقه الیمایى که سکه هاى آن دارای اهمیت بسیاری است  ناحیه خوزستان ، ایلام قدیم ، دزفول و شوش را شامل می شد که بوسیله فرمانروایان محلى اداره میشد و از دوره مهر داد اشکانی (171-128پ.م )که این نواحی را به تصرف خود در آورد به فرمانروایان محلی و شاهزادگان که از طرف شاه منصوب می شدند اجازه ضرب سکه داده شد. قدیمیترین سکه این دوره حدود (100 پ.م. ) و مربوط به کامناسکریس دوم است . خر سن یا خارا کس در کنار رود دجله و فرات و شمال شرقی منطقه الیمایى واقع بوده است در این محل ابتدا اسکندر مقدونی شهر اسکندریه دجله را بنا نمود که بعدها در دوره سلوکى ها انطاکیه نامیده شد و سپس بنام خر سن یا خار کس درآمد. سکه هاى خر سن بسیار کمیاب هستند و قدیمیترین آنها حدود اواسط قرن دوم میلادی میباشند و تأثیر وهنرپارت ها بر سکه هاى فرمانروایان خر سن دیده میشود.

 نمونه ای از سکه دوران اشکانیان

 سکه های دوره ساسانیان از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند ، پارس در زمان هخامنشی موقعیت بسیار مهمی داشته است زیرا شاهان هخامنشی بجز سکونت در پایتخت هایى مثل شوش ، بابل ، هگمتانه مدت زیادی از سال را در کاخهاى تخت جمشید بوده اند. به همین دلیل پارس به واسطه سکونت شاهان وضع مخصوصی داشته است و فرمانروایى این ناحیه از دوره هخامنشی دردست این خاندان بوده است. این شاهزادگان از دوره سلوکى اشکانی بعلت حسن تدبیر و موقع شناسی قدرت مذهبی را در دست گرفته و بعلت استقلال و قدرت اقتصادی زیادی که در امور داخلی داشتند به ضرب سکه پرداختند. این سکه ها نمونه بارزی از مذهب و فرهنگ آن دوران است و تعدادی از شاهان را که در نوشته هاى قدیمی از آنها نام برده شده است معرفی می نماید. قدیمیترین سکه هاى شاهزادگان پارس در حدود اواخر قرن سوم پ.م شروع گردیده است و تا 210 میلادی حدود سی نفر از شاهان در این منطقه فرمانروایى داشتند. سکه هاى اولین فرمانروایان با نقش تصویر شاه است که کلاه پارسی مخصوص هخامنشیان رابرسردارند. در پشت سکه آتشکده قرار دارد و در یک طرف درفش و در طرف دیگر شاه پارس که ریاست مذهبی را دارد و در حال نیایش در مقابل آتش گاه ایستاده است . نقش سکه هاى پارس از زمان فرادات دوم (133-88 پ.م.) تحت تأثیر سکه هاى اشکانی قرار گرفت نوشته سکه هاى پارسی در دوره ضرب سکه هاى ساسانی از سال تاجگذاری اردشیراول (224 میلادی) آغازشد و در سال (652 میلادی) پایان یافته که سال سقوط این سلسله است . در این مدت شاهان متعددی سلطنت کردند ، بعضی از آنها چند ماهی بیشتر سلطنت نکردند و برخی مثل خسرو انوشیروان نزدیک به نیم قرن سلطنت و سکه هاى متنوعی نیز ضرب نمودند، با توجه به سکه های پادشاهان مختلف میتوان به بسیاری از وقایع و آداب و رسوم آنها آشنایى پیدا کرد و از آن جمله است سیمای شاهان انواع تاجها ، تزیینات لباس ، آرایش مو و چهره ، خط و تحول آن القاب شاهان ، قدرت زمان سلطنت آنها و همچنین نام مراکزی که در آنجا ضرابخانه داشته اند از زمان سلطنت بهرام منجم (391.420 میلادی) نام شهرها برروى سکه ها ضرب گردید. سکه هاى ساسانی دارای انواع تاجها ، آرایش مو و چهره و جواهرات گرانبها بر روى تاجها مى باشند. بر پشت سکه ها معمولا ً نقش آتشدان با شعله هاى فروزان وجود دارد و در اطراف آن دو نکهبان که شاه یا ولیعهد یا دو تن از شاهزادگان میباشند ، منقوش است. ولی بر پشت بعضی از سکه هاى طلا تصویر ملکه یا آلهه قرار دارد که از دور سر وى نوری ساطع است. نوشته هاى روى سکه بخط پهلوی ساسانی و نام القاب شهریاران ساسانی است. سکه هاى جالب توجه این دوره سکه هاى اردشیر اول ، شاپوراول ، هرمزدوم ، بهرام دوم با ملکه و ولیعهد و ملکه پوراندوخت را میتوان نام برد. روى سکه هاى ملکه پوراندوخت ، تصویر ملکه با مو هاى بلند مجعد که بر آنها گلهایى از جواهر پوشانده شده و تاج جواهر نشانى بسر دارد ، نقش شده است. سکه هاى بهرام دوم و ملکه او که براى اولین بار در این دوره نقش ملکه برروى سکه ظاهر می شود دارای دو نوع تاج میباشد، یکی مدور دور تا دور تاج ، جواهر نشان بوده است و دیگر تاج بلندی است که سرکرازى در تمامی تاج قرارگرفته است و در حاشیه آن جواهرات بکار رفته است .سکه هاى طلاى خسرو انوشیروان اکثراً بصورت تمام رخ نقش شده است .در دوره شاهنشاهى ساسانی ، وسعت مملکت از شمال به جیحون ودریاى خزر،ازمشرق به سندوپنجاب ،از جنوب به دریای عمان و خلیج فارس و از مغرب به سوریه و عربستان رسیده بود. از جمله شهرهاى مهم دوره ساسانى که در آنها سکه ضرب شده است میتوان (اردشیرخوره) در فیروزآباد کنونى در فارس ، (وه اردشیر) نزدیک تیسفون ، (رام هرمز اردشیر) در خوزستان ، (ریو اردشیر) در ارجان فارس ،(نیشابور در خراسان ،گندى شاپور) درخوزستان ،(وه قباد) نزدیک تیسفون ، (ابر قباد) درخوزستان و (وه قباد) در تیسفون را نام برد. نحوه ضرب سکه بدین ترتیب بود که قطعاتى از فلز طلا، نقره یا مس را با وزن معین دربین هر دو روى سکه قرارداده و با چکش ، ضربه اى محکم وکنترل شده برآن وارد می کردند تا فلز مورد نظر تبدیل به سکه شود. سر سکه (نوعی قالب) از دو قسمت جدا ، از جنس فلزی محکم که معمولاً مس یا پولاد بود تهیه میشد. نقوش و نوشته هاى مورد نظر را به طور معکوس بر آن حک می کردند . معمولاً تمامی شهرها و مراکز مهم ،دارای ضرابخانه بودند و گاهی به واسطه پیروزیها و جشنهاى مختلف سکه هایى با عنوان مدال و یادبود ضرب میشد.

سکه بهرام دوم ساسانی به همراه ملکه و ولیعهد

پس از شاهنشاهى ساسانى و کشته شدن یزد گرد سوم در مرو ( 625 میلادی ) فرمانروایان عرب ، سکه هایى مشابه سکه هاى ساسانى ضرب کردند. این سکه ها در حقیقت اولین سکه هاى اسلامی بشمار میرود. حکمرانان مسلمان تصاویر خود را بر روى مسکوکات نقش نکردند بلکه تصاویر پادشاهان ساسانی را همانگونه که بود بر روى سکه گذاشتند. خلفای راشدین نیز اسامی پادشاهان ساسانی را بر روى سکه هاى عرب  ساسانى ضرب نمودند این نوع سکه ها بیشتر با تصویر خسرو دوم ساسانى و نام فرمانروایان صدر اسلام و با خط پهلوی و گاه کوفى در متن سکه و نام ضرابخانه و تاریخ ضرب و نیز سال یزدگردى یا هجرى، درپشت سکه به خط پهلوى ضرب شد. و یکی از کلمات (بسم آله) (بسم آله ربی) (محمد رسول آله ) و کلماتى از این قیبل را درکنار سکه اضافه مى نمودند. این سکه ها را سکه هاى عرب ساسانى مى نامند. جنس اغلب این سکه ها از نقره (درهم ) و گاهى مس (فلس) بوده است . اولین بار درهم اسلامى به امرعمربن آلخطاب در سال هشتم خلافتش درسال 20هـ.ق ضرب کردید. برروى سکه صورت شاه ساسانى و کلمات بسم آله و بسم آله ربی با خط کوفى و اسم پادشاه ساسانى با حروف پهلوى بر پشت سکه دیده میشود. این کار تا زمان حکومت بنى امیه و بعد از آن ادامه داشت .

ضرب درهم هاى عرب ساسانى ، در عهد خلفاى راشدین و اوایل دولت بنى امیه یعنى تا زمان عبدالملک بن مروان در سال 79هـ.ق ادامه داشت . بعد از این تاریخ سکه هاى اسلامى بدون تصویر ، جایگزین آن شد . اولین سکه طلا(دینار) بدون تصویردرسال 77هـ.ق دردوره عبدالملک بن مروان خلیفه اموى ضرب شد و ازسال 79هـ .ق سکه هاى نقره به صورت رسمى ضرب شد و از آن پس ضرب سکه به سبک عرب ساسانى منسوخ گردید. با وجود رواج سکه هاى اسلامى خطى بدون تصویر، از نیمه دوم قرن اول هجرى ، سکه هایى به سبک ساسانى با تصویر تا قرن دوم هجرى در طبرستان ضرب میشد. این سکه ها را که کوچکتر از سکه هاى عرب ساسانى بودند سکه هاى طبرستان مى نامند. سکه هاى حکام عرب طبرستان نیزشبیه سکه هاى اسپهبدان بوده با این فرق که نام هر یک از آنها به خط کوفى و نام طبرستان و سال ضرب در پشت سکه به خط پهلوى بوده است. اسپهبدان طبرستان ازخاندان ساسانى بودند و در طبرستان فرمانروایى مستقلى را تأسیس نمودند و تاریخ مخصوصى را که به سال طبرى معروف است برگزیدند. همانگونه که اشاره گردید اولین سکه هاى خطى اموى از جنس طلا در زمان عبدالمک بن مروان ضرب و جایگزین درهم هاى عرب ساسانى شد. در زمان خلافت بنى امیه ، نام خلیفه روى سکه ها دیده نمیشود و تنها تاریخ و محل ضرب سکه ، بر روى سکه هاى نقره و تاریخ ضرب در طرف دیگر و سوره مبارکه الاخلاص را بدون کلمه(قل) به شکل (الله احد الله صمد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفواًاحد) ضرب می کردند .

نمونه ای از سکه عرب ساسانی که در دوره ی حکومت عراب بر ایران ضرب میشده است

از سال 127هـ .ق که قیام ضد اموى به رهبرى ابومسلم خراسانى قوت گرفت تا انقراض امویان درسال 132هـ.ق وروى کارآمدن سفاح اولین خلیفه عباسى ، سکه هاى ویژه اى با مفاهیم سیاسى امویان ضرب گردید که بنام ابومسلم شناخته میشود. این سکه ها مانند سکه هاى امویان بدون نام خلیفه ، در ایالات جبال در خراسان و خوزستان و فارس ضرب میشد. نام ابومسلم خراسانى بر روى هیچیک از سکه هاى نقره نیامده است ولى بر روى سکه هاى مسى بین سال هاى 127تا 132 نام ابومسلم دیده میشود. سوره مبارکه 112 قرآن کریم و بر روى سکه و درحاشیه پشت سکه قسمتى ازآیه 33 سوره توبه (محمد رسول آلله ارسله بآلهدى و دین الحق لیظهره على الدین کله و لوکره المشرکون) نقش گردیده است . در منابع مختلف از ضرابخانه هاى در بسیاری نام برده شده است که سکه هاى اموى در آنجا ضرب می شده اند اما از این ضرابخانه ها بجز دمشق ، افریقیه و اندلس بقیه در عراق و ایران بوده اند و نکته جالب توجه این است که این شهرها اکثراً همان شهرهایى بوده اند که سکه هاى عرب ساسانى در آنها ضرب میشده است .حکومت خلفاى عباسى از سال 132هـ . ق شروع شد و تا سال 656هـ.ق ادامه یافت در سکه های عباسى حاشیه سکه مثل سکه اموى است ولى دیگر سوره 112 قرآن کریم را بر پشت سکه نیاورده و عبارت (محمد رسول آلله ) جاى آن را میگیرد. با گذشت زمان سکه هاى عباسى تکامل پیدا کرده و در حاشیه سکه ها آیه 3 و 4 سوره روم نوشته شد(لله آلامرمن قبل و من بعد و یومئذ یغمه آلمومنون سکه بنصرآله ).

سکه هارون الرشید عباسی

اوایل قرن سوم هجرى ظهور حکومتهاى نیمه مستقل در ایران مثل طاهریان و صفاریان را مشاهده مى کنیم که داراى سکه هاى بسیار دولت جالب و با ارزش هستند. طاهربن حسین سردارنامى مأمون و سرسلسله ادامه طاهریان که بعدها به ذوآلیمینین شهرت یافت و بر روى سکه ها لقب او دیده میشود. سلسله دیگر که از سیستان بود ، صفاریان و مؤسس دوره آن یعقوب لیث میباشد. بر روى سکه هاى نقره این دوره کلماتى مثل النصر،الظفر،الیمن و السعاده نقر شده است که نظیر این کلمات روى سفالهاى لعابدار ایران بچشم میخورد. یکی ازسلسله هاى بزرگ که در قرون سوم و چهارم هجرى بر نواحى قرن وسیعى از ایران حکومت میکردند سامانیان بودند که قلمروشان از مرزهاى هند در مشرق تا مرکز فلات ایران در مغرب امتداد پیدا میکرد. بیشتر گنجینه هاى بزرگ نقره که از روسیه ، لهستان ، اسکاندیناوى از زیر خاک در آورده اند، مربوط به سکه هاى نقره ساسانى بوده است . اکثرسکه هاى این دوره دراندازه قراردادى و رسمى میباشد ولى تعدادى از آنها با اندازه هاى بزرگ تر (قطر8/4سانتیمتر) درناحیه هندوکش ضرب شده است . بیشتر سکه هاى سامانی درخراسان و نواحى شرقى ضرب شده ولى تعداد معدودى هم در نواحى غرپی به ضرب رسیده اند.

آل بویه نیزبه اندازه سامانیان سکه ضرب نموده اند. سکه هاى این دوره براى محققین تاریخى منابع اطلاعاتى بسیار باارزشى است زیرا روى سکه هاى آنها القاب و اسامى زیادى از شاهزادگان آل بویه و ارتباطات شاخه هاى متعدد با یکدیگر و دست نشاندگان مختلفى که آنها را به رسمیت مى شناختند و همچنین از وسعت قلمرو آنها اطلاعات با ارزشى بدست مى آید. قدرت امراى آل بویه بحدى بود که به تعویض له خلفا اقدام مى نمودند. ولى به لحاظ مذهبی، احترام خلفا را محفوظ میداشتند و نام آنها را برروى سکه ها میاورند. در قرن چهارم هـ .م براى اولین بار پس از حکومت ساسانى، بر روى سکه هاى آل بویه لقب شاهنشاه نیز بچشم میخورد سوره مبارکه قرآن کریم که در حاشیه آن سکه هاى عباسى زده میشد بر روى سکه هاى سامانى و آل بویه و غزنوى نیز ضرب میگردید. در روى سکه هاى اسلامى ایران تا زمان سلاجقه ، صورت انسان یا _ حیوان دیده نمیشود. تصاویر سکه تا آن دوران فقط شمشیر و گاهى هلال و ستاره بود. ولى بر روى سکه هاى سلاجقه روم ، تصاویر شیر و خورشید و بر روى سکه هاى طغرل سلجوقى ، گنبد و گلدسته دیده میشود. ایلخانان بزرگ به نقر (قاآن الاعظم و قاآن العادل و ایلخان المعظم ) در اول و آخر اسم خود اکتفا میکردند اما ایلخانان ایران به تدریج کلمه شاهنشاه اسلام و سلطان همانند شاهان ایران به کار بردند. آنها گاهى اسم خود را به خط و زبان اویغورى هم بر روى سکه و هاى نقره میگردند. بر روى سکه هاى غازان، اسم غازان محمود به خط کوفى واویغورى وچینى نقر شده است. به طورکلى در طول شش قرن تزئینات روى سکه هاى عرب ساسانى ، اموى و عباسى، شاهان ایران و سلاطین ترک تا دوره مغول به صورت خط به شیوه کوفى قدیم و بدون نقطه واغلب شکسته زاویه دار منقور میشد. در این دوره فقط در روى سکه هاى مسى اتابکان و خوارزمشاهیان به لحاظ شیوه خطاطى، مختصر تغییرى محسوس است .

سکه یعقوب ابن احمد سامانی

از حمله مغول به بعد به تدریج خط کوفى از حالت کوفى شکسته به نسخ و نستعلیق در زمان صفویه تغییر یافت و در واقع تغییرات خط روى سکه ، خیلى کندتر از کتابت انجام پذیرفت. تصاویر حیوانات مختلف روى فلوس هاى مسی تصویر است . نقش شیر و خورشید به سکه با گذشت زمان دچار تحولات زیادى شد. طغراهای مختلفى از شاهان مغول و ترکمانها متداول شد که خوانا ترین آن را بر روى سکه هاى ناصرالدین شاه میتوان دید. گرچه سکه هاى مهم دوره هاى مختلف خصوصاً بدلیل زنگ زدگى و پوسیدگى جلب نظر نمیکند اما از نظر تاریخى داراى اهمیت زیادى میباشند. طى قرون اولیه هجرى بیشتر شهرها داراى ضرب سکه، بخصوص سکه هاب مسین بودند و اغلب بر این سکه ها اسامى شهرها یا حاکم هائى نوشته شده است که شاید گاهى نامشان در تاریخ ثبت نشده باشد. حفاریهاى علمى مناطق باستانى باعث شده است که تعداد زیادى از این سکه ها به دست آید و مجموعه با ارزشى از سکه هاى مسی در موزه ملى ایران وجود دارد. ضرابخانه ، یکی از ارکان مهم سازمان مالی در زمان صفوی بود که تحت نظر معیرالممالک اداره می شد. عزل و نصب حکامان و زرکشان و رئیس ضرابخانه به عهده وی بود. سکه های شاهان صفوی متنوع بود آنان نسبت به نوشته های روی سکه توجه خاصی داشتند. بر سکه ها نام و القاب شاهان صفوی به صورت ساده و یا به شعر آمده است. تاریخ و محل ضرب سکه و نیز اسامی دوازده امام یا چندین تن از ائمه روی سکه های صفوی منقور است. سکه های این دوره بیشتر از طلا و نقره و مس بود و در داد و ستدها، بیشتر از سکه های مسی و نقره ای استفاده می شد. سکه طلا نیز در دسترس مردم بود و معمولا در جشنها و تاجگذاریها و اعیاد از آنها استفاده می شد. واحد پول این دوره تومان لغتی مغولی به معنی ده هزار است. سکه طلا را اشرفی و سکه نقره را بیستی ، محمدی، شاهی، عباسی، پنج عباسی و لاری می گفتند. سکه های مسی را غازی یا غاری بکی می گفتند که 10/1 شاهی بود. بر روی فلوس ها نقوش مختلف حیوانات و پرندگان نقر است.

سکه سلطان حسین صفوی

بر روی سکه های نادر شاه افشار (1160-1148 هـ.ق) کلمه السطان نادر یا یک بیت شعر دیده می شود. او به سال 148 هـ.ق. در دشت مغان تاجگذاری کرد و به یادگار این جشن سکه هایی با نوشته الخیر فی ماوقع ضرب شد. به لحاظ حروف ابجد تاریخی که از آن به دست می آید، تاریخ جلوس سلطنت نادر شاه است.

کریم خان زند (1193-1163 هـ.ق) در طول 30 سال حکومت ، خود را شاه و سلطان نخواند و عنوان وکیل الرعایا را بر خود نهاد. بر روی سکه های او نام وی بصورت بسیار ساده به صورت کریم و نام محل ضرب نوشته شد. و بر پشت سکه یک بیت شعر آمده است سکه های طلای او را کریمخانی می نامند.

در زمان قاجاریه سکه های متعدد ضرب شهرهای مختلف موجود است. نوشته بر روی بعضی از سکه ها مثل سکه آقا محمدخان بسیار ساده می باشد. در این سکه ها فقط نام وی به صورت یا محمد بر بآلای اسامی شهرهایی که سکه در آن ضرب می شده است ، قرار دارد و بر پشت سکه یک بیت شعر نوشته شده است. از اواسط دوره صفویه به شهرها با توجه به موقعیت سیاسی جغرافیایی و مذهبی آنها عناوینی داده شد. این عناوین بر روی اغلب سکه های این دوره دیده می شود. در سکه های افشا ریه و زندیه و قاجاریه نیز این عناوین به کار رفته است.سکه های خطی و بدون تصویر تا زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار معمول بود . در زمان ناصرالدین شاه علاوه بر سکه های چکشی خطی سکه های چکشی با تصویر نیز ضر گردیده است. در سال 1295 هـ.ق. در دوره ناصر الدین شاه دارالضرب های ولایات منحل گردید و ضرابخانه در پایتخت تهران دایر شد، عناوین از روی سکه ها حذف گشت. عناوین مذکور بدین شرح اند: دارلسلطنه اصفهان دارالمرز رشت، دارالعباده یزد، دارالسعاده زنجان، دارآلمومنین کاشان دارآلامان کرمان ، دارالسلطنه تبریز و دارالعلم شیراز. امیرنظام گروسی که در سال 1283 هجری قمری سفیر ایران در پاریس بود، یک دستگاه ماشین آلات ضرب سکه خرید و به ایران فرستاد. ماشین مزبور، به علت نبودن وسایل حمل و نقل سال ها در بندر انزلی در انبار کالا باقی ماند و سرانجام در سال 1294 هجری کارخانه ضرب سکه و قالب گیری در تهران دایر گردید. از آنجائیکه محمد ابراهیم امین السلطان رئیس ضرابخانه بود، سکه های جدید نقره به (قران امین السطان) معروف شد. اداره امور ضرابخانه از سال 1300 هجری به حاجی محمد حسین اصفهانی واگذار گردید و وی با عنوان (امین دارالضرب) اداره ضرابخانه را برعهده گرفت.
فکر ایجاد چنین ضرابخانه، سالها قبل از این تاریخ، یعنی به سال 1222 هجری قمری در زمان ولیعهدی عباس میرزا نایب السلطنه در تبریز مورد توجه بوده و اقدام به تهیه سکه های رسمی یا چرخی گردیده ولی به علت گرانی هزینه در حدود ۲۰۰ قطعه سکه سیمین تهیه و ضرابخانه تعطیل شد. دوره سلطنت ناصرالدین شاه تا انقراض قاجاریه سکه های زرین به شکل بیست و پنج تومانی، ده تومانی، پنج تومانی، دو تومانی، یک تومانی، یک اشرفی ،دو اشرفی، پنج اشرفی، پنج هزاری، دوهزاری و سکه های سیمین به شکل پنج هزار دیناری، دو هزار دیناری، یکهزار دیناری،پانصد دیناری، پنج قرانی، دو قرانی ویکقرانی، ده شاهی و شاهی . سکه های مسین و نیکل هم به صورت دویست دیناری، صد دیناری، پنجاه دیناری بیست و پنج دیناری و دوازده دیناری بوده اند. 

سکه ده تومان ناصرالدین شاه قاجار از نخستین سکه های ضرب ماشینی